Türkçede tam karşılığı olmayan “gaslighting” bir psikolojik manipülasyon ve taciz şeklidir. Maruz kalan kişileri, kendi hafızalarını, algılarını ve akıl sağlıklarını sorgulamaya iter. Genellikle narsistik kişilik bozukluğu ve antisosyal kişilik bozukluğu olan kişiler tarafından uygulanır. Bu yöntemin en korkunç olan tarafıysa mağdur tarafından fark edilmesinin neredeyse imkansız olmasıdır.
Adını, 1938 yapımı tiyatro oyunu Gas Light’tan (Gaz Lambası) alır. Oyunda bir erkek karısını akıl hastası olduğuna ikna etmeye çalışıyor. Her gece evdeki gaz lambasını bir önceki güne göre biraz daha fazla kısıyor. Öte yandan, bu durumdan habersiz olan kadın ne zaman “gaz lambası giderek daha az ışık veriyor” dese adamdan sert tepkiler alıyor. Bu şekilde karısının özgüvenini sarsmaya çalışan adam, olaya dahil olan bir dedektif sayesinde bu planında başarısız oluyor.
Gaslighting yaşanan ilişkilerin aşamaları:
- İdealleştirme evresi: Mağdurun ayakları yerden kesilir. Çok özel, değerli ve benzersiz üstün tarafları olan biri olduğu mesajı alır. Mükemmel bir ilişkileri olduğuna inanır.
- Değersizleştirme evresi: Mağdur, hayran olunan bir kişiden, sorunlu ve hiçbir şeyi beceremeyen birine dönüşür. Bunun nedeni gaslighting yapanın aşırı yıpratıcı eleştirileridir. İdeal olan birinden beceriksiz birine dönüştüğünü hisseden mağdur işleri yoluna koymak için çaresizce uğraşır. Mağdurlar sık sık kendilerini özür dilerken bulur.
- Gözden çıkarma evresi: Son evrede manipülasyon yapan kişi mağduru bırakır ve yeni birine yönelir. Yeni mağduru da aynı aşamaları uygular.
Sürecin temelinde, mağdurun güvenini ve sevgisini suistimal etmek vardır. Böylece zamanla mağdurun özgüveni ve özsaygısı da biter. Bu eylemi yapan kişiler, önce karşı tarafı kendisine bağımlı hale getirir. Mağdurun davranışlarını sürekli hatalı bulur ve düşüncelerini yalanlar. Belli bir zaman sonra mağdur da kendi düşüncelerinden şüphe duymaya ve kendine güvenmemeye başlar. Yapacağı her hareketin, kuracağı her cümlenin ve bütün düşüncelerinin yanlış olacağını düşünmeye başlar. Hatta karar alma yetisini kaybeder. Zamanla kendine olan şüphesi iyice artan mağdur, bütün kontrolü karşı tarafa bırakıp iyiden iyiye kendi köşesine çekilir. Çevresinde güvenebileceği tek insan olarak istismarcısını görür ve o ne isterse yapmaya başlar.
Gaslighting Başlıca Yapılış Şekilleri:
- Gaslighting yapan istismarcı, mağdura sözlü şekilde bir şeyleri ifade edip sonra bu bilgileri her seferinde farklı şekillerde anlatır. Böylece mağdurun algılarını allak bullak eder.
- Bazen de sürekli evde bulunan şeylerin yerlerini değiştirir. Sonra bunları olması gereken yerlerine tekrar koyar. Söz konusu eşyayı ilk başta ait olduğu yerde göremeyen ama bir süre sonra tam orada bulan mağdur, bu durumdan bahsettiğinde “ne saçmalıyorsun, hep oradaydı o” tepkisi verir. Bu durum zamanla yine mağdurun kendisinden şüphe etmesine yol açar.
- Bir olayın detaylarından bilinçli olarak bahsetmez. Daha sonra ise önceden bahsetmiş gibi konuşur. Mağdura hafıza kayıpları yaşadığı vurgusu yaparak aklını bulandırır.
- Mağdurla önce sert bir ses tonuyla konuşur. Takiben bunu inkar. Aslında çok yumuşak bir ses tonuyla konuştuğunu iddia eder. Dolayısıyla mağdurun her şeyi yanlış anladığını söyler. Her şeyi olumsuz anlamakla itham edilen mağdur, zamanla mağdur karşıdaki sert konuştuğunda bile sadece kendisinin yanlış anladığını düşünür.
- Bir diğer yöntem, mağdurla sürekli dalga geçmektir. Sonra da onu çok alıngan olmakla suçlamaktır. Bu sürekli tekrarlandıkça mağdur aşağılanmayı kabullenir. Hatta kötü hissettiğinde “sadece espri yapıyor, ciddiye almamam gerek” demeye başlar.
- İstismarcı bazen de mağdurda aldatılıyormuş hissi uyandırır. Belli bir kişinin güvenilmez olduğunu, mağdurun aleyhine işler çevirdiğini söyler. Böylelikle mağdur şüphe duymaya başlar. Mağdur şüphesini dile getirdiğinde ise manipüle eden kişi sert bir tavırla bunları nereden uydurduğunu anlamadığını, mantıksız olduğunu, aklının yerinde olmadığını söyler. Neticede mağdur, kendisinin problemli olduğunu düşünür. Gerçekten aldatılsa bile bu düşünceyi sadece kafasında kurduğunu düşünerek kendine kızar.
Araştırmalara göre, pek çok insan bir şekilde, ister küçük ister büyük çapta olsun, böylesi bir manipülasyona maruz kalıyor. Karşıdaki sevilen ve güvenilen bir kişi olduğu için de onun sözlerinden kuşkulanmaz. Bunu yerine kendi algılayış biçimine şüpheyle yaklaşır. Bunu yaparken ki temel düşünce de “o neden yalan söylesin ki, altı üstü ben yanlış anlamışımdır” oluyor.
Manipülasyona uğrayan kişide görülen belirtiler:
Sürekli özür dileme: Mağdur, yaptığı yanlış bir şey olmasa bile diğer insanlara ve manipüle eden kişiye karşı sürekli bir özür dileme halinde olur.
Karar alamama: Seçim şansı sunulduğunda mağdur ne seçerse seçsin yanlış olacağını düşünür ve kendi başına bir seçim yapamaz. Bu durum zamanla manipüle eden kişiye daha büyük bir otorite ve güç sağlar.
İçe kapanıklık: Hem morali bozulan hem de kendine saygısını yitiren mağdur, sürekli yorgunluk hissi yaşar ve sosyal ortamlardan uzaklaşır. Ailesi ve arkadaşlarıyla arasındaki mesafe arttıkça manipüle eden kişinin güdümüne daha fazla girer.
Manipülatif Tutum ve Davranış Örnekleri:
Söylediği bir şeyi söyledikten sonra, cümleleri ile yüzleştirilince “ben asla öyle bir şey demedim” der.
Defalarca belli bir olaydan veya söylemden kırıldığınızı anlatmanıza rağmen sizi üzüp kırdıktan sonra “çok abartıyorsun, fazla dramatiksin” der,
Size hakaret ettikten sonra “hep sen beni sinirlendirip bu hale getiriyorsun” der.
Suçlanacak çok şeyi olmasına rağmen “hep beni suçluyorsun, sanki sen suçsuzsun” der.
Sizi üzüp, ağlatıp, kırar. Sonra “sen histeriksin, başkaları görse bu halini bana acırdı, senin deli olduğunu düşünürdü” der.
Sizin için çok önemli olmasına rağmen bir konu için “bir daha bu saçmalığı dinlemeyeceğim” deyip, sizi söyledikleriniz veya inandıklarınızın saçmalık olduğuna inandırması,
Emin olduğunuz bir hatıra konusunda “hayır sen yanlış hatırlıyorsun” demesi,
“Hep negatifsin”. “Çok kötümsersin”. “Daha önce de kız/erkek arkadaşlarım oldu, hiç biri senin gibi değildi.” İfadelerine benzer şekilde konuşur. Böylece inanç, his ve fikirleriniz konusunda sizi şüpheye düşürür.
Turkish 